Er was (of is?) een TV-programma waar een directeur een dagje meeloopt op de werkvloer en daar steevast merkt dat de regels die in de directiekamer zijn bedacht in de praktijk van alledag minder goed uitvoerbaar zijn. En zo ziet de directeur hoe werknemers, met hun voeten in de klei, 'by passes' construeren om een en ander buiten de regels om werkbaar te houden.

Zo is het ook met de bed, bad en brood regeling. "We zijn er uit" werd triomfantelijk door Rutte en Asscher geroepen. Maar waar uit? Uit de problemen van hun eigen Haagse werkelijkheid. Deze werkelijkheid staat echter ver af van de dagelijkse praktijk. Daar stuit het zwaar bevochten compromis dan ook op verzet bij burgemeesters. Zij zijn immers verantwoordelijk voor de uitvoering in de leefwereld en zien grote problemen met de uitvoerbaarheid. De systeemwereld van efficiency, kwantiteit en "meten is weten" is toch heel iets anders dan de leefwereld waar effectiviteit, kwaliteit en "geven is leven" centraal staan. Je ziet deze afstand tussen plannen en uitvoering bijvoorbeeld ook terug bij de invoering van het persoonsgebonden budget (PGB), bij het huisartsen protest en bij het studentenprotest.

Zoals zo vaak worden in de systeemwereld oplossingen bedacht die in de leefwereld niet of nauwelijks uitvoerbaar zijn. Op deze wijze organiseert de systeemwereld langzaam haar eigen tegenkracht. Steeds meer mensen uit de leefwereld vinden elkaar dan ook in dit thema. Daarom is het een kwestie van tijd voor de wal het schip keert. En u, staat u al op de wal?

In een interview met Denker des Vaderlands Marli Huijer, werd filosoof Bruno Latour aangehaald. Volgens hem zou bij elke technische vinding een ‘black box’ geschreven moeten worden waarin staat hoe en waarom die vinding is bedacht, wat de praktische consequenties zijn en wat de negatieve effecten zijn.

Het getuigt van een stevige portie 'oud denken' waar oorzaak en gevolg eenvoudig van elkaar te onderscheiden zijn. Onverwachte neveneffecten bestaan dan even niet. Toch zijn er voorbeelden genoeg waar bovenstaande exercitie een schijnzekerheid zou hebben opgeleverd:

• de auto, bedoelt voor de arbeider om in het weekend een ontspannen ritje te maken, werd gebruikt om niet meer daar te wonen waar wordt gewerkt, en bracht uiteindelijk files,
• het internet, bedoelt voor berichtenuitwisseling in een gesloten omgeving, bracht uiteindelijk de wereld in huis
• de gezondheid van inwoners ging met sprongen vooruit toen de huizen werden aangesloten op de riolering

Je kunt niet vooraf bedenken wat allemaal kan omdat je niet weet wat je nog niet weet. Je kunt hooguit aangeven wat de bedoeling is. Ons lerend vermogen stelt ons steeds weer in staat om buiten de oorspronkelijke bedoeling om nieuwe mogelijkheden te zien.

De leefwereld is nooit rechtlijnig geweest. Maar in de (systeem)wereld handelen we daar wel naar. Daarmee hebben we veel bereikt. Maar we hebben de wereld nu zo ingewikkeld gemaakt dat deze werkwijze problemen oplevert. 

Dit is mijn bijdrage aan het boek "het kantelingsalfabet". Dit boek verschijnt in april 2015.

Het moment waarop voor mij duidelijk was dat het allemaal anders zou kunnen, was toen ik als kind de film 'Modern Times' van Charlie Chaplin zag. Op meesterlijke wijze werden de gevolgen van de overgang van het agrarische naar het industriële tijdperk in beeld gebracht. Ik besefte dat de mens vrijheid inleverde en (in de film letterlijk) vermorzeld werd door de nieuwe tijd. De mens als verlengstuk van de machine, gedegradeerd tot productiemiddel. Efficiency werd de norm. 'Modern Times' bezorgde mij angstbeelden want, zo realiseerde ik mij toen, dit is mijn toekomst. Een sombere wereld, waar ik eigenlijk niet in wilde leven.

Studie

Het gaf mij de motivatie om 'iets met organisaties' te studeren zodat ik zelf mee kon werken aan een betere wereld en mijn lot meer in eigen hand kon nemen. In die studie leerde ik dat er binnen organisaties veel meer vormen zijn om samen te werken. Het kan dus ook anders, in theorie. Want bij de vele excursies naar bedrijven die ik als student mocht maken, zag ik dat de principes uit het industriële tijdperk nog vaak dominant aanwezig waren. Dat was de wereld van 'SMART doelen' en 'meten is weten'. Maar meten is ook vergeten. Vergeten van alles wat niet wordt gemeten. Het gevolg is een eenzijdige vertroebelde kijk op de wereld.

Werk

Na mijn opleiding was ik vastbesloten om iets te doen aan die sombere, eendimensionale bedrijfswereld. Ik koos daarvoor aanvankelijk de veilige kant, die van adviseur. Een mooi beroep. Je kunt vergezichten schetsen en als ze achteraf niet haalbaar blijken te zijn, dan komt dit altijd omdat ‘het uitstekende advies toch niet helemaal is uitgevoerd.’ Het werd snel tijd om mijzelf van de kantlijn het veld in te sturen. En zo werd ik via een managementfunctie in de gezondheidszorg, directeur van een hogere beroepsopleiding. Was het ziekenhuis nog traditioneel ingericht en niet echt bezig met verandering, bij de opleiding leek het wel of het aanpassingsvermogen van de medewerkers een bindende voorwaarde was om daar te mogen werken. Ik trof een ware voedingsbodem om verandering in de praktijk te brengen. Daar zag ik hoe het echt anders kan. En hoe snel dit kan worden gerealiseerd als de omstandigheden –lees: een visie die mensen bindt en motiveert en doet verlangen naar 'straks'– op orde zijn.

Samenleving

Mijn belangstelling voor samenwerken bleef niet beperkt tot binnen de organisatiemuren. Ook de manier waarop we samen leven in de maatschappij en waarom dat met horten en stoten gaat, boeide me. Om die reden volgde ik de politiek steeds intensiever. En zo dacht ik ‘waarom zouden principes waarop organisaties werken ook niet voor de samenleving gelden?’ Immers: een organisatie is niets meer dan een bundeling mensen.... net zoals de samenleving. Het werd tijd om dat actief te onderzoeken. Ik kreeg deze kans als fractievoorzitter. Toen kwam ik op excursies weer in veel organisaties, maar nu ouder en wijzer. En overal waar ik kwam vroeg ik ‘hoe weet u of u uw werk goed doet?’ De antwoorden stemden mij droevig. Zo zei de politieman die ik vergezelde in een uitgaansgebied: "Als ik 67 bonnen schrijf” Het middel werd doel en het nemen van preventieve maatregelen werkt dan tegen je. Om nog maar te zwijgen van de straatcoaches die meldingen van overlast verzonnen om maar aan hun quotum te voldoen. Ook zag ik hoe het focussen op efficiency het kortetermijndenken laat prevaleren. In de verkokerd georganiseerde gemeente ging de ene afdeling over de aanschaf van lantaarnpalen en de andere over duurzaamheid. Maar omdat de eerste afdeling werd afgerekend op het zo goedkoop mogelijk inkopen kwamen de iets duurdere maar wel duurzame lantaarnpalen niet in het straatbeeld. Dat deze lantaarnpalen weliswaar in aanschaf duurder zijn maar in onderhoud veel goedkoper en bovendien nog langer mee gaan ook, daaraan had de 'industrieel' georganiseerde gemeente geen boodschap. Ik zag de worsteling van een op diensten gerichte samenleving die in de kern nog georganiseerd is als in het industriële tijdperk. 'Modern Times'?

Transitie

Het is onvermijdelijk: de nieuwe organisatievorm komt er aan. De oude verweert zich vanuit gevestigde belangen met hand en tand. Deze oude wereld heeft nog vorm maar geen energie meer. De nieuwe wereld heeft veel energie maar nog geen vorm. Je ziet het aan de vele initiatieven van onderop waarvan er in de trial and error-fase ook weer veel sneuvelen. Het maakt deze tijd interessant maar ook verwarrend. Het hangt er vanaf door welke bril je naar de samenleving kijkt. Zie het als het plaatje waar de een de oude vrouw ziet en de ander de jonge vrouw. We kijken naar hetzelfde, maar we zien iets anders. En iedereen heeft gelijk. Dat kan niet anders dan tot communicatieproblemen leiden. De tijd is rijp voor een paradigmawisseling. Want in een diensteneconomie mag efficiency nooit leidend zijn. Wie wil nu een efficiënte ziekenverzorger aan zijn bed? De verzorger moet in de eerste plaats effectief zijn. Als de patiënt behoefte heeft aan een praatje moet dit leidend zijn in plaats van dat de kamer in 7 minuten is schoongemaakt. En een orkest? Moet deze Beethovens Vijfde dan maar twee keer zo snel spelen? De slagkracht van een organisatie zit niet in efficiency maar in wendbaarheid. Het vermogen om aan te passen aan wisselende omstandigheden. Dit vermogen zit niet in machines, dit vermogen zit wel in mensen. Geef hen daarom ruimte om te excelleren en om op basis van 'flexibiliteit', 'collectieve ervaring' en 'innerlijk weten' te werken. Dan kan altijd en overal maatwerk worden geleverd.

Tot slot

Hoe kunnen we bereiken dat dit proces echt op gang komt? Opleidingen spelen hierin een grote rol, want zij kunnen er voor zorgen dat de juiste mensen, zij die zich snel kunnen aanpassen, in organisaties aan de slag gaan. Het gaat dan niet alleen om het leren van kennis en vaardigheden, maar nog meer om persoonlijke vorming en socialisatie, het lid worden van een samenleving.

En daar was plots Tarik Z. bij het NOS journaal. Via de zwakste schakel in de beveiliging, de mens, kwam de op het oog gewapende indringer de studio in Hilversum binnen en eiste zendtijd voor "grote wereldzaken". De NOS maakte het nieuws zelf nog groter door de gijzeling op te nemen. Unieke beelden dat wel. En ook "ongeblurred". Het ontbrak er nog maar aan dat het live werd uitgezonden.

We zagen nu ook de overmeestering. Daar werd door een van de politieagenten veel agressie opgeroepen door tegen de al kansloos op de grond liggende gijzelnemer te brullen dat hij zich niet moest bewegen "want dan wordt meteen geschoten. Begrepen!". Natuurlijk stroomt tijdens een dergelijke actie de adrenaline door de politielijven maar het is ook hun vak waarvoor ze zijn getraind. Dan heb je het dus over professionals. En vanuit de aanpalende regiekamer was anders dan bij de meeste gijzelingen, allang een duidelijk beeld gekregen van wat er zich precies afspeelde. Ze konden zien dat ze hier niet met een echt doorgewinterde en nietsontziende terrorist te maken hadden. Een overvaller, ook een in een opvallend strak gesneden pak, hoeft niet met alle egards behandeld te worden maar nu ging het toch wel een hele andere, agressie oproepende, kant op.

Tweehonderd kilometer zuidelijker in Valkenburg ligt hotel Botterweck. Daar werd in een van de kamers een man op heterdaad betrapt met een 16-jarig meisje. Het bleek een fragment uit het netwerk van een loverboy en 80 mannen. De feiten dateren uit oktober 2014 maar om rustig aan het onderzoek te kunnen werken, werden ze pas eind januari 2015 door justitie naar buiten gebracht. En hierbij heeft niemand er aan gedacht of vond niemand het de moeite waard, om het hotel te waarschuwen voor een publiciteitsgolf. Zo werd de eigenaresse op een ochtend totaal verrast door journalisten die voor de al dan niet digitale deur stonden. En je hoeft niet lang na te denken wat voor gevolgen dit heeft voor haar bedrijf. De oproep van justitie aan de niet op heterdaad betrapte 79 mannen om zich vrijwillig te melden "want anders worden ze thuis opgehaald waar desnoods vrouw en kinderen bij zijn" past hier naadloos bij.

Het principe "boontje komt om zijn loontje" lijkt te gelden: je moet er maar voor zorgen dat dit soort zaken niet gebeuren want anders ben je vogelvrij. Maar dan loert het voor eigen rechter spelen wel om de hoek. Hier valt voor politie en justitie nog wel een slag te slaan om een sport hoger te komen op de ladder van professionaliteit.