Bestuurlijk Den Haag is verworden tot Palermo aan de Noordzee: huiszoekingen bij twee wethouders van een lokale partij, het aftreden van die wethouders, aangifte vanwege het lekken van een filmpje uit een vertrouwelijk overleg tussen de fractievoorzitters en de Commissaris van de Koning en tot overmaat van ramp dit allemaal in de week dat de burgemeester vanwege iets te enthousiaste vreugdevuren haar biezen moest pakken. Over het laatste schreef ik begin januari van dit jaar al de blog ‘slappe knietjes’. Het is verbazingwekkend hoe een brokkenpiloot met een bijpassend trackrecord op de burgemeesterspost heeft kunnen komen. Dat moet een bijzondere VVD-lobby zijn geweest. En op dat gelekte filmpje was fraai te horen hoe de Commissaris de oren van de fractievoorzitters waste. Ze ondergingen het gedwee. Ook mooi om te lezen hoe een van de wethouders, de Mos, zijn eigen waarheid leeft. Hij is transparant want “alle namen van sponsors staan op de campagnebus”. Dat hiermee een grijs gebied wordt betreden waar cliëntelisme om de hoek loert komt niet in hem op. Daarom ziet hij ook niet dat hij in bestuurlijk opzicht kwetsbaar is. Geen wonder dat dit hem nu in de problemen heeft gebracht.

Intussen is Johan Remkes als waarnemend burgemeester aangesteld. Die kan dan meteen een kijkje nemen op het Malieveld want dat is omgeploegd door boze boeren. Die zijn boos omdat het kabinet van plan is om stikstof maatregelen te nemen die de boeren hard zullen treffen. Maatregelen naar aanleiding van een rapport van ....... Johan Remkes.

In hun boosheid trekken de boeren zich nergens iets van aan en lijken afspraken te bestaan om deze vooral niet na te komen. ‘Regels? Daar hebben we lak aan’, lijkt het adagium. Een deur die niet snel genoeg open gaat wordt met een tractor kapot gereden. Het grasveld voor menig provinciehuis fungeerde als parkeerplaats voor tientallen tractoren, afzettingen worden omver gereden of er nu fietsers in de buurt zijn of niet en op de snelweg daar kunnen tractoren ook gewoon rijden. En dat alles gevoegd bij misselijkmakende teksten, symbolen als een doodskist en strop, fysieke overmacht en intimidatie. 

Het gevoel van onaantastbaarheid wordt versterkt door slappe provinciebestuurders die binnen een paar dagen op besluiten terugkomen en door dienders die in tegenstelling tot bij de protesten van ‘extinction rebellion’, de boeren geen strobreed in de weg leggen en daarmee het idee voeden dat het loont om de samenleving te ontwrichten. Laat dit protesterende leraren en verpleegkundigen die tot nu toe ludiek protesteren maar bitter weinig bereiken, maar niet op een idee brengen. Hoelang duurt het nog voor dat boeren hun hand overspelen en de gunfactor verliezen? 

Deze maand verscheen een nieuw boek van Rutger Bregman, ‘De meeste mensen deugen’ met de ietwat pretentieuze ondertitel ‘de nieuwe geschiedenis van de mens’. In dit boek gaat hij, in lijn met Aristoteles in zijn ‘’Ethica Nicomachea’, uit van de goede inborst van de mens.

Wie wil nu niet meegaan in dit betoog? Het gaat per slot van rekening over de goede kant van onszelf. Toch past een kanttekening. Een mens kan dan wel ‘in principe’ deugen, om dat tot bloei te laten komen zijn de omstandigheden wel belangrijk. Dit blijft bij Bregman wat onderbelicht. Zo schets hij een verhaal van jongens die op een onbewoond eiland aanspoelen en vredelievend met elkaar omgaan. Dat is wel gemakkelijker als er overvloed is en allen beseffen dat ze van elkaar afhankelijk. Is er echter geen overvloed en gaat het meer om jij of de ander in plaats van jij en de ander, dan komt het slechte in de mens snel aan de oppervlakte en vallen mensen terug in de stand ‘overleven’. Dan is het ‘flight’ of wellicht ‘fight’ om te krijgen wat je nodig denkt te hebben. Het is zoals Karl Marx al schreef: “als het economische leven van een samenleving chaotisch wordt, dan veranderen de morele overtuigingen van individuen vrij snel’. De Amerikaanse groep the Buoys bezong in 1971 het lot van ‘Timothy’. Daar gaat het om drie mijnwerkers. Ze raken ingesloten en er is wel drinken maar geen voedsel. Uiteindelijk bevrijden hulpverleners hen na weken, alleen...... dan blijken er nog maar twee mijnwerkers over te zijn. Timothy is door de andere twee als voedzame maaltijd gebruikt om te overleven.Bregman noemt ook het Milgram-experiment uit 1963 over hoe slecht de mens is als de omstandigheden er naar zijn. In dit experiment geven ‘docenten’ stroomstoten aan ‘leerlingen’ zodra ze een verkeerd antwoord geven. Dat de leerlingen proefpersonen waren en dat achteraf bleek dat een deel van de docenten wist dat het om een wetenschappelijk experiment ging, ontkracht inderdaad zoals Bregman schrijft, de waarde van het onderzoek. Maar het bewijst nog niet dat de mens dan wel deugt.

Het zijn de omstandigheden die het mogelijk maken dat het goede van de mens boven water komt. Om het goede leidend te laten zijn, zal een samenleving dit ook mogelijk moeten maken. Dan gaat het om een samenleving waar vertrouwen een grote rol speelt. Dat is wel iets anders dan de huidige competitieve en neo-liberale samenleving waarbij op wantrouwen wordt gestuurd en waarbij controle op controle plaatsvindt juist omdat we elkaar onvoldoende vertrouwen. Dat is ook heel iets anders dan een samenleving waar mensen onzeker zijn over hun baan, hun salaris of hun pensioen en waar men om die reden ieder ander al snel ziet als potentiële concurrent. Dat voedt de angst.

De mens deugt, ik wil er graag in mee gaan, maar dan zijn de omstandigheden dus wel relevant. Dat vergt nog heel wat aanpassingen. In de samenleving maar ook bij onszelf. Het gaat dan om gedragsverandering, van ‘vertrouwen is goed maar controle is beter’ naar ‘wie goed doet, goed ontmoet’.

De wereld verandert snel. Omdat de veranderingen op meerdere gebieden tegelijk plaatsvinden zoals digitalisering, globalisering en individualisering is het niet zomaar een verandering maar een transitie. Deze transitie vormt een hele opgave voor het onderwijs. Daar moet men opleiden voor beroepen die nog niet bestaan, voor technieken die nog niet zijn uitgevonden, om uitdagingen aan te gaan die we nog niet kennen en voor een generatie bij wie ‘social media’ in het DNA zit. Welke vaardigheden zijn dan relevant?

Het nationaal expertise centrum leerplanontwikkeling definieert de 21ste eeuwse vaardigheden. Het gaat dan bijvoorbeeld om creativiteit, kritisch denken en mediawijsheid. Het World Economic Forum, een jaarlijkse bijeenkomst in het Zwitserse Davos van CEO's van de grootste bedrijven ter wereld, politici, onderzoekers en journalisten, definieert 16 vaardigheden voor het onderwijs van de 21ste eeuw. Deze vaardigheden zijn onderverdeeld in 6 fundamentele ‘geletterdheden’, 4 competenties, 6 karaktereigenschappen. Als relevante competenties noemen zij (ook) kritisch denken, probleemoplossend vermogen, communicatieve vaardigheden en samenwerken.

Je kunt ook op een andere manier de vereiste vaardigheden achterhalen. Bijvoorbeeld door met het oog op de robotisering te kijken naar waar een mens zich in kan onderscheiden ten opzichte van een robot. Het komt er dan op neer om kansen en mogelijkheden te zoeken in wat een robot (nog) niet kan. Er is nog geen plaats voor een robot daar:

• Waar we een mens willen zien
• Wat nog te ingewikkeld is voor een robot en
• Daar waar arbeid te goedkoop is om te automatiseren

Relevante onderscheidende vaardigheden zijn dan creativiteit, flexibiliteit, kritisch denken en de menselijke maat (empathie). Een voorbeeld van flexibiliteit ten opzichte van een schaakcomputer zie je als een huis in brand staat. Schaakcomputer Deep Blue mag dan wel in 1997 in staat zijn geweest om de wereldkampioen van toen, Gary Kasparov, te verslaan, als het huis in brand staat schaakt Deep Blue gewoon door terwijl een loopje naar de brandblusser op dat moment urgenter is. En empathie? Een robot heeft geen hart dus een keertje met de hand over het hart strijken is er niet bij.

Maar de ontwikkelingen gaan snel. We zien graag een zorgzame verpleger of verpleegster aan ons bed. En als de keuze is niemand aan je bed of een robot, dan is de balans snel opgemaakt. Zorgrobots Pepper, Zora en Tessa zijn inmiddels goede bekende in menig zorgcentrum. En een schilderij willen we natuurlijk van een echte kunstenaar. Een die op een zoldertje een atelier heeft en tijden heeft gekend dat er nauwelijks te eten was. In 2018 is het schilderij ‘Edmond de Belamy’ voor €375.000 geveild. De maker was geen getormenteerd kunstenaar maar een computeralgoritme. De signatuur op het doek is dan ook een formule. En wat te denken van Blonde Dolly 2.0. Geen mooie vrouw van vlees en bloed om even mee te verpozen, maar een sekspop. Ineens is de kans op uitbuiting of een Soa tot vrijwel 0 gereduceerd.

Toch is het de vraag of die afhankelijkheid van machines ons wel zo gelukkig maakt. Deze afhankelijkheid tart namelijk onze autonomie. En samen met ‘je verbonden voelen met anderen’ en ‘erkend worden’ is nu juist ‘autonomie’, volgens Daniël Pink (2009), datgene wat ons gelukkig maakt.

Het Europees parlement is met hun ‘spitzenkandidaten’ mooi te kijk gezet. Terwijl die kandidaten zich overal lieten zien en in debat met elkaar gingen, wordt er door de regeringsleiders doodleuk iemand benoemd tot voorzitter van de Europese commissie die helemaal niet in beeld was, laat staan een ‘spitzenkandidaat’ was. Maar niet alleen het parlement is terzijde geschoven, ook de Europese kiezer. Zo doe je dat als je afstand wil creëren en Europeanen het gevoel wil geven dat hun mening er totaal niet toe doet. Het is een perfecte manier van koren op de molen gooien van populisten die het woord ‘achterkamertjes’ alweer in de mond hebben genomen.

En waar ze ook van wanten weten als het om achterkamertjes gaat? In het bronsgroen eikenhout van Zuid-Limburg. Daar worden aan de lopende band lucratieve baantjes en adviesklussen aan een select gezelschap politieke vriendjes toegekend. Natuurlijk wel door het schenden van aanbestedingsregels en door het schrappen van regels die het moeilijk maken om elkaar opdrachten te gunnen. En dit alles vanzelfsprekend onder absolute geheimhouding. De hardwerkende gewone Limburger hoeft hier toch ook helemaal niets van te weten. Met deze onder elkaar verdeelde klussen was meer geld gemoeid dan in alle andere provincies bij elkaar. Maar kon gedeputeerde Koopmans verklaren, dat komt omdat “de sociale, economische en culturele activiteiten van het Limburgs provinciebestuur veelomvattender zijn dan die van andere provincies samen”. Mooier kon hij de arrogantie niet verwoorden. Maar met vertrouwen in een bestuur heeft het niets meer te maken.

Voor vertrouwen hoeven we ook niet bij Schiphol te zijn. Daar leeft nog het mantra uit de tijd van toen: ‘groei, groei, groei’. Of in de woorden van de verantwoordelijk minister van Nieuwenhuizen ‘stilstand is achteruitgang’. Diezelfde minister die werd teruggefloten voor de uitbreiding van Lelystad Airport en toen haar juristen opdracht gaf om ‘een list te verzinnen’. Of die de omwonenden van Schiphol tegemoet komt met de sigaar uit eigen doos “we zullen omdat jullie daar last van hebben minder nachtvluchten uitvoeren maar dan moeten jullie wel meer dagvluchten accepteren”. Dat de nieuwe tijd waarin klimaatmaatregelen centraal horen te staan niet om ‘meer’ vraagt maar om ‘anders’, komt niet in haar op. Deze eendimensionaliteit gericht op de korte termijn, doet afbreuk aan haar geloofwaardigheid als bestuurder. Daarmee opereert ze wel in lijn van het kabinet want daar is geloofwaardigheid totaal geen issue. Het is daar heel gewoon om vandaag het een te zeggen en morgen totaal iets anders. Denk aan het met enige trots aankondigen van het klimaatakkoord en de volgende dag doodleuk een gerechtelijke uitspraak over de Urgenda zaak naast je neer te leggen. Of ‘met iedere vezel in je lijf’ voor dividendbelasting aan bedrijven liggen maar vervolgens ‘omdat het geld bij bedrijven tegen de plinten klotst’ hen extra belasten. Om over de gaswinning in Groningen nog maar te zwijgen.

Het maakt al deze bestuurders er niet geloofwaardiger op en daarmee schaden zij het aanzien van de politiek.